Ở trại Z30C Hàm Tân, mỗi buổi sáng, những người đi học tập cải tạo ở
đó lại ngồi đợi đi lao động. Trong số đó, thấy có một ông trung niên
quãng trên dưới 60 lúc nào cũng mặc bộ quần áo trắng đã ngả màu cháo
lòng, lặng lẽ đẩy một chiếc xe cải tiến chứa phân Bắc của anh em bạn tù
đem đi tưới ruộng. Sáng nào cũng thế, và ít ai biết ông là ai trước khi
ông phải lưu lạc tới đó.Trước quãng “đứt phim”, người Sài Gòn thích đọc sách vẫn gọi ông là “ông Khai Trí” (Theo tên cái nhà sách – nhà xuất bản do ông làm chủ trước kia) – Người ta cũng còn nhớ, ông từng là chủ nhiệm một tờ tuần báo dành cho bạn đọc nhỏ tuổi rất nổi tiếng ngày trước là tờ Thiếu Nhi, với nhà văn Nhật Tiến (Thềm hoang, Thuở mơ làm văn sĩ, Chim hót trong lồng…) làm chủ biên. Tờ báo ấy đã có nhiều cây bút và cây cọ lừng danh lúc đó như Lê Tất Điều, Tú Kếu, Đỗ Phương Khanh, Nguyễn Đình Toàn, Minh Quân, Vũ Hạnh, Nguyễn Tài và cả họa sĩ Vi Vi góp mặt góp sức.
Hết sức quảng bác, ông lại rất ít nói về mình, nên ít người trong trại khi ấy biết ông chính là một tấm gương làm việc và cống hiến sống động: Từ hai bàn tay trắng trở thành người kinh doanh ngành sách lớn nhất và uy tín nhất miền Nam. Nhưng nếu trở ngược ra ngoài xã hội, lại khác.
Ông Nguyễn Hùng Trương sinh năm 1926 tại Thủ Đức (?). Thuở bé, ông thường nhịn ăn sáng, dùng 2 đồng xu mẹ cho hàng ngày để mua báo đọc. Lên Sài Gòn theo trung học ở Pétrus Ký, ông được gia đình sắm cho chiếc xe đạp cũ để mỗi cuối tuần đạp về nhà, sang đầu tuần lại trở lên với một món tiền đủ để tiêu xài dè sẻn trong cả tuần kế tiếp. Nhưng cứ mỗi chiều thứ Hai, ông lại tiêu sạch số tiền đó vào sách báo rồi cả tuần đó lại chấp nhận nhịn ăn sáng, chỉ uống nước lã cho đỡ đói. Chưa thấy ai mê sách, và nghiện sách tới phát cuồng như ông.
Sách ông mua, hầu hết là sách báo nước ngoài, và chỉ vào thập niên 1940, ông đã kịp gầy dựng được một tủ sách có giá trị. Bạn bè đến chơi, thấy ông có nhiều sách hay lại thường nhờ ông mua giúp. Có lần, chỉ 5 người nhờ nhưng ông mua đến 10 cuốn để được hưởng 30% hoa hồng. Số sách thừa ra, ông đem ký gửi ở một quán sách quen. Vài hôm sau, người chủ quán đã hỏi ông là tựa sách loại đó còn không, nếu còn thì đem tới tiếp vì sách gửi trước đã bán hết cả. Từ đó, ông nẩy ra ý định mua sách báo ở nước ngoài về gửi bán. Sách ông chọn là loại sách có giá trị, quý hiếm, nhiều người cần mà trong nước không có. Lúc đầu chỉ mua thử mỗi thứ vài chục quyển, thấy bán chạy ông mới tăng số lượng lên, có khi cả nghìn quyển!
Nhờ cố gắng làm việc không quản mệt mỏi, tiết kiệm từng đồng nên đến năm 1952, ông đã đủ vốn để mở một hiệu sách nhỏ tại 62 đại lộ Bonard (nay là Lê Lợi), mà đặt tên là Nhà sách Khai Trí (nay là Nhà sách Sài Gòn). Đây là nhà sách đầu tiên ở Việt Nam bán hàng theo kiểu tự chọn, khách có thể đứng đọc tại chỗ hàng giờ rồi đi ra mà không phải mua gì cả và cũng chẳng có ai phàn nàn gì. Các nữ nhân viên bán hàng mặc đồng phục áo dài màu vàng hoàng yến ở đó, lúc nào cũng vui vẻ ân cần, trông nom khách một cách kín đáo. Cái điều đang được áp dụng ở đa số hiệu sách lúc này, vào thời điểm đó vẫn còn quá mới mẻ và rất được khách hàng ủng hộ, nhờ vậy mà sau đó, nhà sách mở rộng thêm thành 2 căn liền kề với nhiều tầng lầu.
Nhà văn Nguyễn Thụy Long – Tác giả quyển tiểu thuyết nổi tiếng Loan mắt nhung, một tác phẩm rất gai góc mà sau này giới nghiên cứu miền Bắc sau 1975 cũng từng dành nhiều cảm tình – có viết một bài nhan đề Vĩnh biệt ông Khai Trí, trong đó có nhắc đến hoàn cảnh đau thương của ông sau 1975: “… Ông Khai Trí qua đời lúc 5 giờ 15 ngày 11 tháng 3 năm 2005, thọ 80 tuổi sau hai tuần nằm bệnh viện. Ông mất đi do sức già lực kiệt, sau nhiều năm luôn cố gắng tranh đấu để xin lại hiệu sách vĩ đại của ông khi nó bị nhà nước tịch thu trong đợt cải tạo văn hóa và thương nghiệp 1976 – 1977 tại Sài Gòn. Tiệm sách của ông tại đường Lê Lợi bị “quản lý”, nay mang tên Fahasa của nhà nước”.
“… Thuở đó, sau khi các sĩ quan chế độ Việt Nam Cộng Hòa bị đi cải tạo trước, đến lượt giới văn nghệ sĩ sẽ bị đi sau, với bao tác phẩm của họ bị thiêu đốt và họ đều bị coi là kẻ đi ngược dòng chảy của dân tộc, đương nhiên đã bị bôi xóa, và kết tội là Biệt kích Văn nghệ. Ông Khai Trí cũng bị coi là tội phạm, bị liệt vào hàng văn nghệ sĩ và bị bỏ tù, vì người chiến thắng đã cho rằng ông là người kinh doanh và phát triển văn hóa đồi trụy”.
“… Những người đã từng sống ở miền Nam trước 1975, ai cũng biết đến ông, người từng làm được nhiều việc lợi ích cho văn hóa Việt Nam, và cả đời ông đam mê công việc ấy. Ông quen biết rất nhiều văn nghệ sĩ ở miền Nam, kể cả những văn nghệ sĩ Bắc di cư 1954. Ông đã ra tay giúp đỡ nhiều anh em văn nghệ sĩ gặp hoàn cảnh khó khăn, mua tác phẩm của họ, tuy chưa in còn để đấy nhưng ông vẫn trả tiền đầy đủ tác quyền không thiếu một xu. Ngoài ra, ông còn tài trợ cho nhiều tờ báo hồi đó ở Sài Gòn…”.
“… Bao nhiêu lần tôi (Nguyễn Thụy Long) đi qua đường Lê Lợi, lại thấy ông buồn bã đứng ở một góc đường đó, nhìn sang hiệu sách cũ của mình đang mang tên mới là Fahasa. Một lần khác, tôi hỏi ông về việc xin lại nhà sách Khai Trí đến đâu rồi. Ông cười chua chát: “Phải đến năm 3000 thì may ra…”. Ngày ông bị đưa đi, bị bỏ tù, bao nhiêu bài báo nói xấu ông, kết tội ông còn giấu biết bao kho sách của chế độ cũ mà không thành thật khai báo. Chuyện thế thái nhân tình lúc ông gặp hoạn nạn, những kẻ trước đây từng chịu ơn ông, giờ chính họ lại tố cáo ông bao nhiêu là tội – Kể cả những điều không hề có – để lập công…”.
“… Tại buổi lễ tang ông, ngôi nhà trên đường Xô Viết Nghệ Tĩnh (Hồng Thập Tự cũ), tôi gặp nhiều bạn bè của ông, những người thuộc chế độ cũ đến thắp cho ông những nén hương và chia xẻ sự thương tiếc với gia đình ông…”.
Nguyễn Thụy Long đã ngậm ngùi: “…Tôi nhớ mãi dáng ông Khai Trí đứng nhìn sang hiệu sách cũ của mình và câu nói chán nản của ông, sao mà chua chát đến thế cho một người suốt cả một đời chỉ có một đam mê là làm văn hóa, giữ gìn cái hay, cái đẹp cho thế hệ mai sau…”.
Bản thân tôi, là kỷ niệm bao nhiêu lần được bố tôi – Nhà văn Lan Đình – dắt tôi và đứa em trai lúc đó chỉ mới trên dưới 10 tuổi, vào cái nhà sách quá nhiều kỷ niệm ấy để mua những quyển truyện của Alphonse Daudet, của Raoul Cauvin hay Michel Greg và mua cả những quyển sách tranh từ Tủ Sách Vàng hay Ánh Dương lừng danh ngày trước. Tôi biết đọc loạt truyện Tuổi Hoa của ông Chân Tín cũng từ đó, đọc Thiếu Nhi của chính ông Khai Trí và Thằng Bờm của ông Nguyễn Vỹ dù lúc ấy mình đã lớn tướng cũng từ đó.
Đọc loạt Truyện tuyển dịch 15 cũng từ đó. Và đọc ngấu nghiến quyển Thành ngữ Điển tích Danh nhân Từ điển rất phong phú, tới mức vô biên của ông Trịnh Vân Thanh, cũng từ đó. Đọc Truyện cổ nước Nam của ông Nguyễn Văn Ngọc, đọc Chuyện giải buồn của Paulus Huỳnh Tịnh Của, đọc Thú chơi sách của Vương Hồng Sển, đọc cả Ben Hur hay Les trois mousquetaires bản dịch và bản nguyên tác cũng từ đó.
Đọc Những giọt mực của Lê Tất Điều, đọc sách Tự Lực Văn Đoàn ở đó. Đọc Đất lề quê thói của ông Nhất Thanh Vũ Văn Khiếu, đọc Sherlock Holmes qua bản phóng tác của Vũ Hạnh, rồi trộm vía, đọc Ba người lính nhẩy dù lâm nạn của Nguyễn Mạnh Côn hay Chuyện cấm đàn bà của Đặng Trần Huân cũng ở đó. Bố tôi chỉ không cho đọc Duyên Anh và Kim Dung mà thôi, nên tôi phải lẻn đọc chỗ khác.
Tội cho ông. Từ lúc làm tờ Thiếu Nhi, nhiều người biết quá rõ là nó lỗ sặc gạch suốt nhiều năm liền nhưng ông vẫn cứ làm. Cho tới sát mí tháng 4/1975…
T A K
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire